مین، انفجار و جنگی که پس از 26 سال هنوز قربانی می‌گیرد
مرکز حامیان حقوق بشر – کمال‌الدین لطفی
بیست و شش سال پس از پایان جنگ با عراق، هنوز مناطق مرزی ایران آلوده به مین است، مین‌هایی که اکنون غیرنظامیان را به کام مرگ می‌کشاند؛ کشاورزان، دامداران، کودکان، مسافران، توریست‌ها و هر کسی که در آن مناطق غربی نزدیک به مرز زندگی می‌کند یا به آنجا رفت و آمد دارد، می‌تواند قربانی بالقوه یکی از همین مین‌ها باشد.
آخرین مورد، مینی که زیر خاک پنهان شده بود، قربانی خود را از یک خانواده کشاورز انتخاب کرد.
خبرنگار ایرنا اواخر تیر ماه نوشت که یک کشاورز مهابادی «شیء عجیبی» را در مزرعه یافت که آن را به خانه برد، اما «شیء عجیب»، احتمالا بر اثر ضربه و تکان، یکدفعه منفجر شد و جوان 23 ساله‌ای از این خانواده را کُشت علاوه بر آن که چهار نفر دیگر را هم مجروح کرد.
ایران یکی از آلوده‌ترین کشورهای جهان است با میلیون‌ها مین پنهان در خاک. برخی منابع فارسی، خبرگزاری‌های داخلی مانند ایسنا و وبسایت‌هایی نظیر تابناک و… ایران را دومین کشور آلوده به مین در جهان معرفی می‌کنند با 16 میلیون مین پنهان که منبع همه آنها گزارش سازمان ملل متحد در سال 1997 است (1).
اما منبعی مانند «سازمان نظارت بر مین‌های زمینی و تسلیحات جمعی» که وابسته به سازمان ملل متحد است، از تعیین رقم برای مین‌های پنهان به‌طور کلی پرهیز می‌کند و ارقام را در این باره عموما غیرواقعی می‌داند. با این حال همین سازمان نیز ایران را در جدول آلوده‌ترین کشورها قرار می‌دهد، کنار افغانستان، آنگولا، بوسنی و هرزگوین، کامبوج، چاد، کرواسی، عراق، مراکش، تایلند و ترکیه (2).
این سازمان در جدولی دیگر عنوان می‌کند که سال 2012 میلادی انفجار مین در ایران 46 کشته برجای گذاشت و 77 مجروح (3).
آمار مربوط به سال 2013 هنوز منتشر نشده که بتوان مقایسه‌ای میان این دو انجام داد، اما سال 2011 تعداد قربانیان مین در ایران کمتر از این بوده است، 43 نفر که حتی آن هم آمار بالایی‌ست، خاصه با در نظر گرفتن این واقعیت که جنگ خیلی وقت پیش تمام شده است: بیست و چند سال قبل.
غربِ مین‌گذاری‌شده…
حسین آرین، تحلیل‌گر رخدادهای نظامی، در گفت‌وگو با مرکز حامیان حقوق بشر گوشه‌ای از واقعیت‌های جنگ ایران و عراق را شرح می‌دهد:
«عراق سلاح‌های پیشرفته‌ای داشت و از تکنولوژی روز نظامی بهره می‌برد. ایران اما فاقد این نوع تسلیحات بود و کمبود آن را با نیروی انسانی پر می‌کرد؛ موج انسانی که به مواضع عراق یورش می‌برد. عراق برای جلوگیری از این موج انسانی تا جایی که می‌توانست در طول مرزهای خود مین کاشت…»
پنج استان مرزی ایران در غرب هنوز آلوده به مین‌هایی هستند که از دوران جنگ با کشور همسایه به یادگاری مانده است، کردستان، کرمانشاه، خوزستان، ایلام و آذربایجان غربی.
حسین آرین مناطق مرزی این استان‌ها را «خطرناک‌ترین مناطق دنیا» از این نظر می‌داند که پاکسازی آن از مین تاکنون «جان تعدادی از کارکنان نظامی ایران و متخصصین» را گرفته است:
«ایران بعد از جنگ سال‌هاست که برای پاکسازی این مناطق از مین کوشش می‌کند، اما کار خیلی مشکلی‌ست به چند دلیل. اول این که عراق موقع مین‌گذاری در این مناطق، هیچ نقشه‌ای از آن تهیه نکرد که بعدها بتوان با استفاده از آن نقشه‌ها به پاکسازی مناطق از مین‌ها اقدام کرد. دوم هم این که با فرض وجود نقشه، مین‌های پنهان در زمین در طول زمان جابه‌جا می‌شوند که این امر می‌تواند به خاطر بارندگی باشد یا حرکت سطوح زمین، رویش گیاهان و… اما فارغ از این مسئله، ایران برنامه ویژه‌ای برای پاکسازی مناطق مین‌گذاری شده دارد که وزرت دفاع بر آن به‌طور مستقیم نظارت می‌کند.»
موجی که هنوز ادامه دارد
فروردین 1393 رسانه‌های خبری فارسی زبان از مرگ یک «طبیعت‌گرد» بر اثر انفجار مین خبر دادند. این اتفاق نه در مناطقی مانند کردستان و خوزستان بلکه این بار در دل کویر لوت رخ داد، جایی دور از جنگ ایران و عراق و مناطق جنگی. نظیر چنین اتفاقی در کویر لوت دی ماه گذشته نیز رخ داده بود تا این ظن قدرت بگیرد که نیروهای انتظامی ایران این مین‌ها را برای مقابله با قاچاقچیان کار گذاشته‌اند، بی‌آن که تابلویی، نشانه‌ای در منطقه برای آگاهی طبیعت‌گردان وجود داشته باشد.
اما کاوه قریشی، روزنامه‌نگار کرد زبان به مرکز حامیان حقوق بشر می‌گوید که نیروهای نظامی ایران مناطق مرزی کشور را نیز مین‌گذاری می‌کنند، حتی در زمان کنونی، و مین‌های پنهان در این مناطق همه متعلق به دوران جنگ با عراق نیست:
«اغلب مناطق مرزی ایران آلوده به مین هستند. این مین‌ها هم بازمانده دوره جنگ هستند و هم برای دوره‌های متاخرتر. مین‌گذاری‌ها در کردستان پس از جنگ با عراق هم استمرار پیدا کرد چرا که آن منطقه همچنان شاهد درگیری‌های نظامی گروه‌های مسلح با جمهوری اسلامی بود و این درگیری‌ها تا اوایل دهه 1370 ادامه داشت. اما روند مین‌گذاری‌ها در آن منطقه هنوز هم متوقف نشده و به شکل مرتب و به‌روز دنبال می‌شود و این سیاست جمهوری اسلامی است که برای ایجاد یک سپر دفاعی در برابر گروه‌هایی مثل پ کا کا و پژاک در مرزهای خود از مین استفاده می‌کند.»
جمهوری اسلامی می‌گوید که خود از قربانیان بزرگ مین‌‌هایی‌ست که مناطق غربی کشور را پوشانده. مهر ماه گذشته خبرگزاری بسیج نوشت که یکی از نیروهای سپاه در منطقه «کا نعمت شهرستان سقز» بر اثر انفجار مین کشته شده است. چند ماه قبل آن نیز رسانه‌های داخلی خبر کشته شدن چهار نفر از نیروهای سپاه بیت‌المقدس کردستان را منتشر کردند، مرگی که در ارتفاعات شاهو در شکل و شمایل مین به سراغ آنها رفت.
کاوه قریشی می‌کوید که این مین‌ها در همه جای آن منطقه پخش است، بیشار مرزها و روستاهای مرزی، شهرهای سقز، مریوان و…
«من از سقز کردستان می‌آیم و خودم دو مورد انفجار مین در آنجا را به یاد دارم. یکی از بچه‌های محله‌مان یک مین پیدا کرده بود که فکر می‌کرد قلک است. آن را به هوای آن که بشکندش به خانه آورد. مین در خانه منفجر شد و پسربچه رفت روی هوا. فقط هم مین در آن منطقه موجود نیست. ادوات جنگی مختلفی است که امکان انفجار دارند، مثل تکه‌های خمپاره.»
یونیسف در یکی از گزارش‌های رسمی خود درباره کودکانی که قربانی مین می‌شوند، می‌نویسد:
«کودکانی که به‌طور معمول کنجکاو هستند احتمالا اشیا عجیب را به عنوان یک اسباب‌بازی تازه برمی‌دارند، مثلا مین‌های پروانه‌ای که نیروهای شوروی میلیون‌ها از آن را در افغانستان کار گذاشتند.»
این گزارش از کودکان به عنوان آسیب‌پذیرترین گروه در برابر مین نام می‌برد و می‌گوید که کودکان در 68 کشور جهان در معرض خطر مین هستند.
در برابر پیمان اتاوا
ایران جزو کشورهای اقلیتی‌ست که به پیمان اتاوا نپیوسته است، پیمانی که کشورهای عضو آن را از تولید، فروش، ذخیره‌سازی و کار گذاشتن مین‌های ضد نفر منع می‌کند. 157 کشور جهان به این معاهده پیوسته‌اند و 37 کشور هنوز نه که ایران هم حزو آنهاست، مثل آمریکا، روسیه، چین و اسرائیل.
کارزاری را هم که ایران در پاکسازی کشور از مین آغاز کرده است، انگار به تنهایی پیش می‌برد، بدون کمک چندانی از نهادهای بین‌المللی، چنان‌چه محمدحسین امیر احمدی، رئیس مرکز مین‌زدایی ایران، فرودین سال جاری در مراسم روز جهانی آگاهی از خطر مین، زبان به گلایه از نهادهای بین‌المللی گشود و گفت که ایران هیچ تجهیزاتی از دیگران دریافت نکرده است.
کاوه قریشی اما از جمهوری اسلامی انتقاد می‌کند:
«ایران با سازمان‌های بین‌المللی مین‌زدایی همکاری نمی‌کند و به توافق‌نامه منع مین‌های ضدنفر نپیوسته است. مستقل کار می‌کند و هر از گاهی آمارهایی هم ارائه می‌دهد، مثلا مقامات وزارت دفاع از پاکسازی تمام و کمال مناطق حرف می‌زنند که واقعیت ندارد، مانند سال 1389 که گفتند تمام آذربایجان عربی پاکسازی شده است اما از آن موقع تاکنون حداقل 20 مورد انجار مین در آن منطقه رخ داده است.»
آخرین آماری که وزیر دفاع ایران ارائه داده است حکایت از آن دارد که 28 هزار هکتار از زمین‌های ایران آلوده به مین است و آنچه کار مین‌زدایی را برای ایران دشوار می‌کند «کمبود تجهیزات، شکل زمین مناطق آلوده و عدم ورود نقشه‌های مناطق مین‌گذاری شده به کشور» است.
http://www.un.org/pubs/cyberschoolbus/banmines/resources/affected.asp 1-
http://www.the-monitor.org/index.php/LM/The-Issues/FAQs#23853 2-
3- http://www.the-monitor.org/index.php/cp/display/region_profiles/theme/2705
